της δημοσιογράφουΕυαγγελίας Γουρνή
Η Άνδρος δεν είναι ένα τυπικό Κυκλαδονήσι… Το πιθανότερο είναι να μην σας θυμίσει ιδιαίτερα Κυκλάδες μιας και διαθέτει άφθονα νερά και βλάστηση. Αυτό οφείλεται εξαιτίας της γεωγραφικής της θέσης που αποτελεί φυσική γέφυρα ανάμεσα στο νησιωτικό Αιγαίο και την ηπειρωτική Ελλάδα.
Προϊστορική περίοδος
Η στρατηγική θέση του νησιού σε όλες τις ιστορικές περιόδους ήταν αυτή που έκαναν την Άνδρο να ξεχωρίσει από νωρίς. Πρόσφατες ανασκαφές, στο ακρωτήριο Στρόφιλα, αποκάλυψαν προϊστορικό οικισμό που ανήκει στην τελική Νεολιθική Περίοδο (4.500 – 3.200 π.Χ.). Μάλιστα, ο οικισμός έχει χαρακτηρισθεί ως ο σημαντικότερος αυτής της περιόδου και ο καλύτερα διατηρημένος στο Αιγαίο.
Γεωμετρική περίοδος
Οι οικισμοί της Ζαγοράς και της Υψηλής ιδρύονται στη γεωμετρική περίοδο στην Δυτική ακτή του νησιού, οικισμοί που γνωρίζουν μεγάλη ακμή. Στο τέλος της περιόδου αυτής οι κάτοικοι του νησιού, σε συνεργασία με τους Χαλκιδείς, συμμετέχουν στον Β’ αποικισμό και ιδρύουν στη Χαλκιδική τέσσερις αποικίες- πόλεις, την Άκανθο, την Άργιλο, την Σάνη και την ονομαστή Στάγειρα. Ένας από τους καλύτερα σωζόμενους, στην Ελλάδα, οικισμούς της Γεωμετρικής περιόδου είναι ο οικισμός της Ζαγοράς.
Αρχαϊκή περίοδος
Στο πλευρό των Περσών, όπως και τα περισσότερα Κυκλαδονήσια, ήταν η Άνδρος στη διάρκεια των ομώνυμων πολέμων. Η τιμωρία που προσπάθησε να επιβάλει η Αθήνα στην Άνδρο αποτυγχάνει μιας και ο Θεμιστοκλής, ο αρχηγός του εκστρατευτικού σώματος, δεν μπορεί να καταλάβει την πόλη, η οποία διέθετε ιδιαίτερα ισχυρή οχύρωση.
Κλασική περίοδος
Η Άνδρος συμμετέχει στην Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία από την οποία αποστατεί και γνωρίζει για δεύτερη φορά, το 409 π.Χ. την πολιορκία από τους Αθηναίους με αρχηγό αυτή τη φορά τον Αλκιβιάδη. Η πολιορκία και πάλι αποτυγχάνει παρά το ότι αυτή τη φορά οι Αθηναίοι αποβιβάζονται στο φυσικό λιμάνι του Γαυρίου και στη συνέχεια πολιορκούν την Άνδρο.
Η Άνδρος παραμένει στη συμμαχία των Σπαρτιατών και μετά τη ναυτική τους ήττα το 394π.Χ. στην ναυμαχία της Κνίδου από τους Αθηναίους υπό τον Κόνωνα, περνάει και πάλι σε Αθηναϊκή κυριαρχία. Πρωτεύουσα της Άνδρου κατά τους Κλασικούς χρόνους ήταν η Παλαιόπολη. Πιστεύεται ότι γύρω της υπήρχαν πενήντα περίπου οικισμοί, ενώ την ευημερία της περιόδου αυτής μαρτυρά και η πλούσια νομισματοκοπία.
Η στρατηγική θέση του νησιού σε όλες τις ιστορικές περιόδους ήταν αυτή που έκαναν την Άνδρο να ξεχωρίσει από νωρίς. Πρόσφατες ανασκαφές, στο ακρωτήριο Στρόφιλα, αποκάλυψαν προϊστορικό οικισμό που ανήκει στην τελική Νεολιθική Περίοδο (4.500 – 3.200 π.Χ.). Μάλιστα, ο οικισμός έχει χαρακτηρισθεί ως ο σημαντικότερος αυτής της περιόδου και ο καλύτερα διατηρημένος στο Αιγαίο.
Γεωμετρική περίοδος
Οι οικισμοί της Ζαγοράς και της Υψηλής ιδρύονται στη γεωμετρική περίοδο στην Δυτική ακτή του νησιού, οικισμοί που γνωρίζουν μεγάλη ακμή. Στο τέλος της περιόδου αυτής οι κάτοικοι του νησιού, σε συνεργασία με τους Χαλκιδείς, συμμετέχουν στον Β’ αποικισμό και ιδρύουν στη Χαλκιδική τέσσερις αποικίες- πόλεις, την Άκανθο, την Άργιλο, την Σάνη και την ονομαστή Στάγειρα. Ένας από τους καλύτερα σωζόμενους, στην Ελλάδα, οικισμούς της Γεωμετρικής περιόδου είναι ο οικισμός της Ζαγοράς.
Αρχαϊκή περίοδος
Στο πλευρό των Περσών, όπως και τα περισσότερα Κυκλαδονήσια, ήταν η Άνδρος στη διάρκεια των ομώνυμων πολέμων. Η τιμωρία που προσπάθησε να επιβάλει η Αθήνα στην Άνδρο αποτυγχάνει μιας και ο Θεμιστοκλής, ο αρχηγός του εκστρατευτικού σώματος, δεν μπορεί να καταλάβει την πόλη, η οποία διέθετε ιδιαίτερα ισχυρή οχύρωση.
Κλασική περίοδος
Η Άνδρος συμμετέχει στην Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία από την οποία αποστατεί και γνωρίζει για δεύτερη φορά, το 409 π.Χ. την πολιορκία από τους Αθηναίους με αρχηγό αυτή τη φορά τον Αλκιβιάδη. Η πολιορκία και πάλι αποτυγχάνει παρά το ότι αυτή τη φορά οι Αθηναίοι αποβιβάζονται στο φυσικό λιμάνι του Γαυρίου και στη συνέχεια πολιορκούν την Άνδρο.
Η Άνδρος παραμένει στη συμμαχία των Σπαρτιατών και μετά τη ναυτική τους ήττα το 394π.Χ. στην ναυμαχία της Κνίδου από τους Αθηναίους υπό τον Κόνωνα, περνάει και πάλι σε Αθηναϊκή κυριαρχία. Πρωτεύουσα της Άνδρου κατά τους Κλασικούς χρόνους ήταν η Παλαιόπολη. Πιστεύεται ότι γύρω της υπήρχαν πενήντα περίπου οικισμοί, ενώ την ευημερία της περιόδου αυτής μαρτυρά και η πλούσια νομισματοκοπία.
Ρωμαϊκή περίοδος
Όταν ήρθαν οι Ρωμαίοι στην Άνδρο, οι κάτοικοι του νησιού δεν έζησαν με πολύ διαφορετικό τρόπο μιας και κράτησαν τις παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα του νησιού. Η μόνη διαφορά ήταν στη γλώσσα και στο πολίτευμα.
Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους επικράτησε στην Άνδρο η θρησκεία της Ίσιδος, η λατρεία και τα μυστήρια της οποίας ετελούντο στην Άνδρο με μεγάλη μεγαλοπρέπεια. Το επιγραφικό αυτό μνημείο ήταν μέχρι το 1987 εντοιχισμένο στο σπίτι του Ιωάννη Λουκρέζη στην Παλαιόπολη, από όπου μεταφέρθηκε στο Κοινοτικό Κατάστημα.
Βυζαντινή περίοδος
Στους Πρωτοβυζαντινούς χρόνους (4ος-6ος αι. μ.Χ.) ήταν τμήμα της Επαρχίας Νήσων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ενώ μετά τον 7ο αιώνα εντάχθηκε στο διοικητικό Θέμα του Αιγαίου Πελάγους. Ιδιαίτερη ανάπτυξη βρίσκει το νησί στον τομέα της μεταξουργίας την εποχή της Αυτοκρατορίας των Κομνηνών (12ος αιώνας).
Αυτό την μετέτρεψε σε κέντρο εξαγωγών μεταξωτών και αραχνοΰφαντων υφασμάτων στη Δύση. Την περίοδο αυτή η Παλαιόπολη παρακμάζει και οι κάτοικοί της ασχολούνται με την γεωργία στην ενδοχώρα του νησιού. Τα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας εξαπλώθηκε σε όλο το νησί ο Χριστιανισμός. Όταν η Κωνσταντινούπολη έγινε το μεγαλύτερο εμπορικό και οικονομικό κέντρο, η Άνδρος μαράζωσε.
Φραγκοκρατία
Με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, η Άνδρος παραχωρήθηκε στον ανιψιό του δόγη της Βενετίας, Μαρίνο Δάνδολο, ο οποίος ανέπτυξε το Κάτω Κάστρο της σημερινής πόλης της Άνδρου. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, και συγκεκριμένα τον 15ο αιώνα, φαίνεται πως πραγματοποιήθηκε μαζική μετεγκατάσταση αλβανόφωνων πληθυσμών από την Αττική και την Εύβοια στο νησί, κυρίως στο βόρειο τμήμα του.
Τουρκοκρατία
Το 1566 ή Άνδρος έπεσε στα χέρια των Οθωμανών. Στο διάστημα της οθωμανικής κυριαρχίας η Άνδρος έχαιρε προνομιακής μεταχείρισης, πράγμα που της εξασφάλισε μια σχετική οικονομική ευμάρεια. Την ίδια περίοδο παρατηρείται αλματώδης ανάπτυξη της ναυτιλίας. Στη δεκαετία του 1770 η Άνδρος περνά στα χέρια των Ρώσων.
Το 1790 ο Λάμπρος Κατσώνης συγκρούστηκε με τον Τουρκικό στόλο, στη ναυμαχία της Άνδρου, αλλά ηττήθηκε χάνοντας τα περισσότερα πλοία του. Η οικονομία του τόπου εξακολουθούσε να είναι αγροτική. Οι κοτζαμπάσηδες του Επάνω Κάστρου (Κόρθι) ήταν εύποροι γαιοκτήμονες, προεστοί. Στο Κάτω Κάστρο όμως είχε αρχίσει να αναπτύσσεται μια νέα τάξη ναυτικών, οι “γεμιτζήδες”. Το 1813 η Άνδρος είχε 40 καράβια και 400 περίπου ναυτικούς.
Όταν ήρθαν οι Ρωμαίοι στην Άνδρο, οι κάτοικοι του νησιού δεν έζησαν με πολύ διαφορετικό τρόπο μιας και κράτησαν τις παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα του νησιού. Η μόνη διαφορά ήταν στη γλώσσα και στο πολίτευμα.
Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους επικράτησε στην Άνδρο η θρησκεία της Ίσιδος, η λατρεία και τα μυστήρια της οποίας ετελούντο στην Άνδρο με μεγάλη μεγαλοπρέπεια. Το επιγραφικό αυτό μνημείο ήταν μέχρι το 1987 εντοιχισμένο στο σπίτι του Ιωάννη Λουκρέζη στην Παλαιόπολη, από όπου μεταφέρθηκε στο Κοινοτικό Κατάστημα.
Βυζαντινή περίοδος
Στους Πρωτοβυζαντινούς χρόνους (4ος-6ος αι. μ.Χ.) ήταν τμήμα της Επαρχίας Νήσων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ενώ μετά τον 7ο αιώνα εντάχθηκε στο διοικητικό Θέμα του Αιγαίου Πελάγους. Ιδιαίτερη ανάπτυξη βρίσκει το νησί στον τομέα της μεταξουργίας την εποχή της Αυτοκρατορίας των Κομνηνών (12ος αιώνας).
Αυτό την μετέτρεψε σε κέντρο εξαγωγών μεταξωτών και αραχνοΰφαντων υφασμάτων στη Δύση. Την περίοδο αυτή η Παλαιόπολη παρακμάζει και οι κάτοικοί της ασχολούνται με την γεωργία στην ενδοχώρα του νησιού. Τα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας εξαπλώθηκε σε όλο το νησί ο Χριστιανισμός. Όταν η Κωνσταντινούπολη έγινε το μεγαλύτερο εμπορικό και οικονομικό κέντρο, η Άνδρος μαράζωσε.
Φραγκοκρατία
Με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, η Άνδρος παραχωρήθηκε στον ανιψιό του δόγη της Βενετίας, Μαρίνο Δάνδολο, ο οποίος ανέπτυξε το Κάτω Κάστρο της σημερινής πόλης της Άνδρου. Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, και συγκεκριμένα τον 15ο αιώνα, φαίνεται πως πραγματοποιήθηκε μαζική μετεγκατάσταση αλβανόφωνων πληθυσμών από την Αττική και την Εύβοια στο νησί, κυρίως στο βόρειο τμήμα του.
Τουρκοκρατία
Το 1566 ή Άνδρος έπεσε στα χέρια των Οθωμανών. Στο διάστημα της οθωμανικής κυριαρχίας η Άνδρος έχαιρε προνομιακής μεταχείρισης, πράγμα που της εξασφάλισε μια σχετική οικονομική ευμάρεια. Την ίδια περίοδο παρατηρείται αλματώδης ανάπτυξη της ναυτιλίας. Στη δεκαετία του 1770 η Άνδρος περνά στα χέρια των Ρώσων.
Το 1790 ο Λάμπρος Κατσώνης συγκρούστηκε με τον Τουρκικό στόλο, στη ναυμαχία της Άνδρου, αλλά ηττήθηκε χάνοντας τα περισσότερα πλοία του. Η οικονομία του τόπου εξακολουθούσε να είναι αγροτική. Οι κοτζαμπάσηδες του Επάνω Κάστρου (Κόρθι) ήταν εύποροι γαιοκτήμονες, προεστοί. Στο Κάτω Κάστρο όμως είχε αρχίσει να αναπτύσσεται μια νέα τάξη ναυτικών, οι “γεμιτζήδες”. Το 1813 η Άνδρος είχε 40 καράβια και 400 περίπου ναυτικούς.
Η Επανάσταση του 1821
Στις 10 Μαΐου 1821 ο Θεόφιλος Καϊρης ύψωσε το λάβαρο της επανάστασης και η Άνδρος συμμετέχει ενεργά στον Απελευθερωτικό Αγώνα. Μεγάλη ήταν η συμβολή της Άνδρου στην επανάσταση του 1821 και αξίζει να πούμε ότι 37 Ανδριώτες ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
Οι κάτοικοι του νησιού συγκέντρωσαν χρήματα για να εξοπλιστούν πλοία και πολλοί από αυτούς επάνδρωσαν υδραϊκά και σπετσιώτικα καράβια. Η Άνδρος ενώθηκε με την υπόλοιπη ελεύθερη Ελλάδα το 1829.
Τα Νεότερα χρόνια
Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, η ναυτιλία γνωρίζει μεγάλη πρόοδο και στο νησί είναι φανερά και σήμερα τα σημάδια του πλούτου που συσσώρευσε αυτή η περίοδος. Στο τέλος του αιώνα -1989- με την ανακάλυψη του ατμού σαν δύναμη κίνησης, πρώτοι οι Ανδριώτες εφοπλιστές στρέφονται στη νέα τεχνολογία.
Μετά το 1900 η ναυτική δύναμη του νησιού στον εμπορικό στόλο γνωρίζει ραγδαία ανάπτυξη και παίρνει την πρώτη θέση στην Ελλάδα και τον κόσμο. Ο Δημήτριος Μοραΐτης εγκαινίασε τη γραμμή Ελλάδας – Βορείου Αμερικής στις αρχές του 20ου αι., ενώ το 1939 η Άνδρος ήταν δεύτερη, μετά τον Πειραιά, σε αριθμό νηολόγησης πλοίων. Ο πλούτος που αποφέρει στους εφοπλιστές, τους καπετάνιους αλλά και τα πληρώματα, αντανακλά στην ευημερία του νησιού και την περίοδο αυτή κτίζονται κατοικίες και δημόσια κτήρια με θαυμάσια αρχιτεκτονική.
Η Άνδρος επλήγη από δύο παγκόσμιους πόλεμους που προκάλεσαν σοβαρές απώλειες σε ζωές και καράβια, ενώ η Χώρα το 1944 βομβαρδίστηκε πολλές φορές. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 άρχισε ένα μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα τόσο προς τα μεγάλα αστικά κέντρα της Αθήνας και του Πειραιά, όσο και προς το εξωτερικό, που συρρίκνωσε δημογραφικά το νησί.
Κατά τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες το νησί άρχισε και πάλι να αναπτύσσεται, με άξονα κυρίως τον τουρισμό, καθώς είναι μοναδικό σε φυσικές ομορφιές, με σπουδαίο πολιτισμό, και μεγάλο πλεονέκτημα το γεγονός ότι είναι το κοντινότερο στην Αττική νησί των Κυκλάδων.
Στις 10 Μαΐου 1821 ο Θεόφιλος Καϊρης ύψωσε το λάβαρο της επανάστασης και η Άνδρος συμμετέχει ενεργά στον Απελευθερωτικό Αγώνα. Μεγάλη ήταν η συμβολή της Άνδρου στην επανάσταση του 1821 και αξίζει να πούμε ότι 37 Ανδριώτες ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας.
Οι κάτοικοι του νησιού συγκέντρωσαν χρήματα για να εξοπλιστούν πλοία και πολλοί από αυτούς επάνδρωσαν υδραϊκά και σπετσιώτικα καράβια. Η Άνδρος ενώθηκε με την υπόλοιπη ελεύθερη Ελλάδα το 1829.
Τα Νεότερα χρόνια
Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, η ναυτιλία γνωρίζει μεγάλη πρόοδο και στο νησί είναι φανερά και σήμερα τα σημάδια του πλούτου που συσσώρευσε αυτή η περίοδος. Στο τέλος του αιώνα -1989- με την ανακάλυψη του ατμού σαν δύναμη κίνησης, πρώτοι οι Ανδριώτες εφοπλιστές στρέφονται στη νέα τεχνολογία.
Μετά το 1900 η ναυτική δύναμη του νησιού στον εμπορικό στόλο γνωρίζει ραγδαία ανάπτυξη και παίρνει την πρώτη θέση στην Ελλάδα και τον κόσμο. Ο Δημήτριος Μοραΐτης εγκαινίασε τη γραμμή Ελλάδας – Βορείου Αμερικής στις αρχές του 20ου αι., ενώ το 1939 η Άνδρος ήταν δεύτερη, μετά τον Πειραιά, σε αριθμό νηολόγησης πλοίων. Ο πλούτος που αποφέρει στους εφοπλιστές, τους καπετάνιους αλλά και τα πληρώματα, αντανακλά στην ευημερία του νησιού και την περίοδο αυτή κτίζονται κατοικίες και δημόσια κτήρια με θαυμάσια αρχιτεκτονική.
Η Άνδρος επλήγη από δύο παγκόσμιους πόλεμους που προκάλεσαν σοβαρές απώλειες σε ζωές και καράβια, ενώ η Χώρα το 1944 βομβαρδίστηκε πολλές φορές. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 άρχισε ένα μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα τόσο προς τα μεγάλα αστικά κέντρα της Αθήνας και του Πειραιά, όσο και προς το εξωτερικό, που συρρίκνωσε δημογραφικά το νησί.
Κατά τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες το νησί άρχισε και πάλι να αναπτύσσεται, με άξονα κυρίως τον τουρισμό, καθώς είναι μοναδικό σε φυσικές ομορφιές, με σπουδαίο πολιτισμό, και μεγάλο πλεονέκτημα το γεγονός ότι είναι το κοντινότερο στην Αττική νησί των Κυκλάδων.
