Η Σάμος έχει πλούσια ιστορική κληρονομιά, αφού διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο τόσο στην αρχαιότητα όσο και την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Έχει όμως και πλούσια μουσική παράδοση με έντονες επιρροές από την Τουρκία, κυρίως λόγω της γεωγραφικής της θέσης.
Ιστορία της σαμιακής μουσικής
1834-1912
Η Σάμος χαρακτηρίζεται από το καθεστώς της ημιαυτόνομης Ηγεμονίας και από αστική ανάπτυξη. Χαρακτηριστική είναι η διαμόρφωση μιας πλούσιας και καλλιεργημένης πνευματικά αστικής τάξης, στα δύο εμπορικά κέντρα του νησιού, το Βαθύ και το Καρλόβασι, που είχε άμεση σχέση με την αστική τάξη της Σμύρνης. Την εποχή αυτή έζησε στη Σάμο ο εξέχων τοπικός λόγιος ο Επαμεινώνδας Σταματιάδης που εξέδωσε το έργο «Σαμιακά», στο οποίο εκτός από την καταγραφή συγκεκριμένων τραγουδιών και εθίμων και τις αναφορές του σε όργανα μας πληροφορεί και για το ρεπερτόριο των χορών της εποχής. Αυτοί ήταν: ο Σαμιώτικος, ο Πλατανιώτικος, ο Σμυρνιός, ο Συρτός ή Πολιτικός, η Σούστα ή Νησιώτικος, ο Μπαλός, ο Καλαματιανός, ο Καρπάθιος, ο Κρητικός, ο Τσάμικος, ο Αράπικος, ο Χασάπικος, ο Τούρκικος, ο Μπράφος ή Βλάχικος, ο Αρκουδιάρικος. Επίσης με την ίδρυση της Ιερατικής Σχολής Μαλαγαρίου, το 1875 καλλιεργήθηκε συστηματικά στη Σάμο η εκκλησιαστική μουσική, ενώ στα πλαίσια της αστικής ανάκαμψης του νησιού ιδρύονται προς το τέλος του 19ου αιώνα δύο φιλαρμονικές, στο Βαθύ και το Καρλόβασι.
1912- Δεκαετία 1950
Το 1912 με την ενσωμάτωση της Σάμου στο Ελληνικό κράτος, άλλαξε το σημείο αναφοράς των Σαμίων από τη Σμύρνη, στην Αθήνα, γεγονός οριστικοποιήθηκε μετά τη μικρασιατική καταστροφή, το 1922. Από τώρα και στο εξής οι Σαμιώτες μέσα από τα γραμμόφωνα, τα πικ άπ και το ραδιόφωνο παρακολουθούν όλη την πορεία του ελληνικού τραγουδιού αλλά και του ξένου και προσαρμόζουν ανάλογα το ρεπερτόριο τους.
Τη δεκαετία του 1950 στα πανηγύρια παιζόταν: ευρωπαϊκά, βαλς, ταγκό, μαρς, ελαφρά τραγούδια και καντάδες, συρτά, καλαματιανά, μπάλοι, τσάμικα, κλέφτικα, απτάλικα, ζεϊμπέκικο, σμυρναίικα, ρεμπέτικα, μινόρια και αμανέδες κατά τις πρώτες πρωινές ώρες. Περιορίζεται η χρήση της τσαμπούνας και ιδρύονται σύλλογοι με σημαντική δράση στο χώρο της μουσικής. Σημαντικό ρόλο στην καλλιτεχνική αυτή κίνηση της εποχής, έπαιξαν και οι Καλτάκηδες, μικρασιάτες μουσικοί εγκατεστημένοι μόνιμα στη Σάμο, άριστοι γνώστες της ευρωπαϊκής μουσικής.
Νεότερα χρόνια
Από τη δεκαετία του 1960 αλλάζει ο τρόπος διασκέδασης των Σαμιωτών. Τα πανηγύρια με το πέρασμα του χρόνου χάνουν την αίγλη τους και ανοίγουν τα πρώτα νυχτερινά κέντρα διασκεδάσεως στο Κοκκάρι, το Λιμάνι Καρλοβάσου, το Βαθύ και τη Βλαμαρή και τα οποία έφερναν λαϊκές τραγουδίστριες από την Αθήνα. Παράλληλα, δημιουργήθηκαν ορχήστρες που έπαιζαν κυρίως σε χορούς και συνεστιάσεις που οργάνωναν οι διάφοροι σύλλογοι. Κατά τις δεκαετίες 1980 και 1990 δεν υπήρχαν βιολιά και σαντούρια. Ωστόσο, ήδη από τη δεκαετία του 1970 δεσπόζουν στα πανηγύρια, τους γάμους, τους χορούς και στα νυχτερινά κέντρα διάφοροι Κλαρινίστες.
Σαμιακό Τραγούδι
Η Σάμος έχει μεγάλη ποικιλία και πολυμορφία τραγουδιών, των χορών και των λαϊκών δρωμένων. Ενδεικτικό παραδοσιακό τραγούδι αποτελεί η «Σαμιώτισσα», το οποίο είναι γνωστό σε όλους τους Έλληνες και όχι μόνο. Το τραγούδι αυτό έχει υποστεί πολλές διασκευές, ενώ συντρόφευε τους Έλληνες μετανάστες στην προπολεμική Αμερική. Η φήμη του τραγουδιού έχει εξαπλωθεί σε πολλές χώρες του εξωτερικού, από την Ρουμανία μέχρι και την Ταϊβάν!
1834-1912
Η Σάμος χαρακτηρίζεται από το καθεστώς της ημιαυτόνομης Ηγεμονίας και από αστική ανάπτυξη. Χαρακτηριστική είναι η διαμόρφωση μιας πλούσιας και καλλιεργημένης πνευματικά αστικής τάξης, στα δύο εμπορικά κέντρα του νησιού, το Βαθύ και το Καρλόβασι, που είχε άμεση σχέση με την αστική τάξη της Σμύρνης. Την εποχή αυτή έζησε στη Σάμο ο εξέχων τοπικός λόγιος ο Επαμεινώνδας Σταματιάδης που εξέδωσε το έργο «Σαμιακά», στο οποίο εκτός από την καταγραφή συγκεκριμένων τραγουδιών και εθίμων και τις αναφορές του σε όργανα μας πληροφορεί και για το ρεπερτόριο των χορών της εποχής. Αυτοί ήταν: ο Σαμιώτικος, ο Πλατανιώτικος, ο Σμυρνιός, ο Συρτός ή Πολιτικός, η Σούστα ή Νησιώτικος, ο Μπαλός, ο Καλαματιανός, ο Καρπάθιος, ο Κρητικός, ο Τσάμικος, ο Αράπικος, ο Χασάπικος, ο Τούρκικος, ο Μπράφος ή Βλάχικος, ο Αρκουδιάρικος. Επίσης με την ίδρυση της Ιερατικής Σχολής Μαλαγαρίου, το 1875 καλλιεργήθηκε συστηματικά στη Σάμο η εκκλησιαστική μουσική, ενώ στα πλαίσια της αστικής ανάκαμψης του νησιού ιδρύονται προς το τέλος του 19ου αιώνα δύο φιλαρμονικές, στο Βαθύ και το Καρλόβασι.
1912- Δεκαετία 1950
Το 1912 με την ενσωμάτωση της Σάμου στο Ελληνικό κράτος, άλλαξε το σημείο αναφοράς των Σαμίων από τη Σμύρνη, στην Αθήνα, γεγονός οριστικοποιήθηκε μετά τη μικρασιατική καταστροφή, το 1922. Από τώρα και στο εξής οι Σαμιώτες μέσα από τα γραμμόφωνα, τα πικ άπ και το ραδιόφωνο παρακολουθούν όλη την πορεία του ελληνικού τραγουδιού αλλά και του ξένου και προσαρμόζουν ανάλογα το ρεπερτόριο τους.
Τη δεκαετία του 1950 στα πανηγύρια παιζόταν: ευρωπαϊκά, βαλς, ταγκό, μαρς, ελαφρά τραγούδια και καντάδες, συρτά, καλαματιανά, μπάλοι, τσάμικα, κλέφτικα, απτάλικα, ζεϊμπέκικο, σμυρναίικα, ρεμπέτικα, μινόρια και αμανέδες κατά τις πρώτες πρωινές ώρες. Περιορίζεται η χρήση της τσαμπούνας και ιδρύονται σύλλογοι με σημαντική δράση στο χώρο της μουσικής. Σημαντικό ρόλο στην καλλιτεχνική αυτή κίνηση της εποχής, έπαιξαν και οι Καλτάκηδες, μικρασιάτες μουσικοί εγκατεστημένοι μόνιμα στη Σάμο, άριστοι γνώστες της ευρωπαϊκής μουσικής.
Νεότερα χρόνια
Από τη δεκαετία του 1960 αλλάζει ο τρόπος διασκέδασης των Σαμιωτών. Τα πανηγύρια με το πέρασμα του χρόνου χάνουν την αίγλη τους και ανοίγουν τα πρώτα νυχτερινά κέντρα διασκεδάσεως στο Κοκκάρι, το Λιμάνι Καρλοβάσου, το Βαθύ και τη Βλαμαρή και τα οποία έφερναν λαϊκές τραγουδίστριες από την Αθήνα. Παράλληλα, δημιουργήθηκαν ορχήστρες που έπαιζαν κυρίως σε χορούς και συνεστιάσεις που οργάνωναν οι διάφοροι σύλλογοι. Κατά τις δεκαετίες 1980 και 1990 δεν υπήρχαν βιολιά και σαντούρια. Ωστόσο, ήδη από τη δεκαετία του 1970 δεσπόζουν στα πανηγύρια, τους γάμους, τους χορούς και στα νυχτερινά κέντρα διάφοροι Κλαρινίστες.
Σαμιακό Τραγούδι
Η Σάμος έχει μεγάλη ποικιλία και πολυμορφία τραγουδιών, των χορών και των λαϊκών δρωμένων. Ενδεικτικό παραδοσιακό τραγούδι αποτελεί η «Σαμιώτισσα», το οποίο είναι γνωστό σε όλους τους Έλληνες και όχι μόνο. Το τραγούδι αυτό έχει υποστεί πολλές διασκευές, ενώ συντρόφευε τους Έλληνες μετανάστες στην προπολεμική Αμερική. Η φήμη του τραγουδιού έχει εξαπλωθεί σε πολλές χώρες του εξωτερικού, από την Ρουμανία μέχρι και την Ταϊβάν!
Παραδοσιακοί χοροί Σάμου
Χοροί γίνονται στους γάμους, στις τοπικές γιορτές εορταζομένων αγίων, τις Απόκριες και το Πάσχα. Για λόγους οικονομικούς προτιμούσαν το χορό σε μεγάλα μονοκάμαρα σπίτια. Στους σαμιακούς χορούς περιλαμβάνονται ο Συρτός, ο Πηδηχτός, ο Αμπάς, ο Νυφιάτικος, η Σούστα, ο Καραβάς, ο Κουρσάρικος, ο Μαραθοκαμπίτικος, η Πολίτισσα, ο Σαμιώτικος κ.ά. Αναλυτικότερα:
Σαμιώτικος
Είναι γυναικείος, διπλός χορός όμοιος με τον Τσιριγώτικο. Το πρώτο μέρος, που μοιάζει με την Τράτα, επαναλαμβάνεται λίγες φορές στην αρχή. Όταν όμως το γλέντι κορυφωθεί, τότε ο χορός ζωηρεύει και χορεύεται το δεύτερο μέρος πηδηχτά. Η λαβή των χειρών είναι σταυρωτά και το αριστερό από επάνω όταν χορεύεται το πρώτο μέρος. Στο δεύτερο οι χορεύτριες τοποθετούν τα χέρια τους στους ώμους. Στα βήματα, ο Σαμιώτικος και οι παραλλαγές του είναι τα ίδια με τον Κυθηραϊκό. Και οι δύο είναι νησιώτικες παραλλαγές του Χασάπικου.
Πολίτικος και Σμυρνιός
Είναι επίσης συρτοί χοροί και χορεύονται από δύο μονάχα άντρες συνήθως, ή από μια γυναίκα κι έναν άντρα. Στις πρώτες φιγούρες χορεύουν μαζί με μαντίλι στα χέρια. Έπειτα ξεχωρίζουν και χορεύει καθένας χωριστά αλλά αντίκρυ ο ένας στον άλλο, γι' αυτό λέγονται και «αντικριστοί» χοροί.
Συρτός
Είναι φαινομενικά πιο αργός από τους άλλους γνωστούς χορούς, κρύβει όμως μέσα του ενέργεια που εκδηλώνεται με τρόπο υπόγειο και δεξιοτεχνικό. Ο ρυθμός του βασίζεται σε μέτρο 2/4 (4 γυρίσματα από 2 φορές) και συνοδεύεται από λύρα ή βιολί, μαντολίνο ή ασκομαντούρα και λαούτο.
Χοροί γίνονται στους γάμους, στις τοπικές γιορτές εορταζομένων αγίων, τις Απόκριες και το Πάσχα. Για λόγους οικονομικούς προτιμούσαν το χορό σε μεγάλα μονοκάμαρα σπίτια. Στους σαμιακούς χορούς περιλαμβάνονται ο Συρτός, ο Πηδηχτός, ο Αμπάς, ο Νυφιάτικος, η Σούστα, ο Καραβάς, ο Κουρσάρικος, ο Μαραθοκαμπίτικος, η Πολίτισσα, ο Σαμιώτικος κ.ά. Αναλυτικότερα:
Σαμιώτικος
Είναι γυναικείος, διπλός χορός όμοιος με τον Τσιριγώτικο. Το πρώτο μέρος, που μοιάζει με την Τράτα, επαναλαμβάνεται λίγες φορές στην αρχή. Όταν όμως το γλέντι κορυφωθεί, τότε ο χορός ζωηρεύει και χορεύεται το δεύτερο μέρος πηδηχτά. Η λαβή των χειρών είναι σταυρωτά και το αριστερό από επάνω όταν χορεύεται το πρώτο μέρος. Στο δεύτερο οι χορεύτριες τοποθετούν τα χέρια τους στους ώμους. Στα βήματα, ο Σαμιώτικος και οι παραλλαγές του είναι τα ίδια με τον Κυθηραϊκό. Και οι δύο είναι νησιώτικες παραλλαγές του Χασάπικου.
Πολίτικος και Σμυρνιός
Είναι επίσης συρτοί χοροί και χορεύονται από δύο μονάχα άντρες συνήθως, ή από μια γυναίκα κι έναν άντρα. Στις πρώτες φιγούρες χορεύουν μαζί με μαντίλι στα χέρια. Έπειτα ξεχωρίζουν και χορεύει καθένας χωριστά αλλά αντίκρυ ο ένας στον άλλο, γι' αυτό λέγονται και «αντικριστοί» χοροί.
Συρτός
Είναι φαινομενικά πιο αργός από τους άλλους γνωστούς χορούς, κρύβει όμως μέσα του ενέργεια που εκδηλώνεται με τρόπο υπόγειο και δεξιοτεχνικό. Ο ρυθμός του βασίζεται σε μέτρο 2/4 (4 γυρίσματα από 2 φορές) και συνοδεύεται από λύρα ή βιολί, μαντολίνο ή ασκομαντούρα και λαούτο.
Μουσικοί Δημιουργοί
Πολλές μεγάλες προσωπικότητες έχουν γεννηθεί στη Σάμο ή κατάγονται από αυτή. Η μουσική της παράδοση χαρακτηρίζεται από ευρύ «ρεπερτόριο» χορών και τραγουδιών, ενώ κάποιοι από τους μουσικούς της εκπροσώπους είναι ο Πυθαγόρας, ο Μανώλης Καλομοίρης, η Καίτη Γκρέυ, ο Κώστας Ρούκουνας, ο Οδυσσέας Μοσχονάς, ο Άρης Γαρουφαλής . Αναλυτικότερα:
Πυθαγόρας ο Σάμιος
Ήταν σημαντικός Έλληνας φιλόσοφος, μαθηματικός, γεωμέτρης και θεωρητικός της μουσικής. Γεννήθηκε το 570 στην Σάμο και ήταν ο θεμελιωτής πολλών επιστημών. Όσον αφορά τη μουσική, άκουγε την αρμονία των σφαιρών και θεωρείται ότι ο Πυθαγόρας είναι αυτός που «συστηματοποίησε την μουσική και την παρέδωσε στους μαθητές του ως το ανώτερο όλων των αγαθών». Η πρώτη μορφή εκπαίδευσης θεωρούσε ότι πρέπει να είναι η μουσική, που είχε την δύναμη θα θεραπεύει τις συμπεριφορές και τα πάθη του σώματος. Ως μουσικό όργανο χρησιμοποιούσε μόνο τη λύρα. Σιγοτραγουδώντας μαγικές λέξεις ή επιλεγμένους στίχους από τον Όμηρο ή τον Ησίοδο, κατάφερνε να θεραπεύσει τόσο τα ψυχικά πάθη όσο και τα σωματικά νοσήματα.
Κώστας Σεβαστάκης
Γεννήθηκε στη Σάμο το 1929. Με το κλαρίνο ασχολήθηκε επαγγελματικά στην Αθήνα, όταν υπηρετούσε τη στρατιωτική του θητεία. Συνεργάστηκε με πολλούς τραγουδιστές, όχι μόνο του Δημοτικού αλλά και του λαϊκού, ακόμα και του ελαφρού τραγουδιού, αφού έπαιζε και σαξόφωνο. Το 1955 μετανάστευσε στην Αμερική όπου συνεργάστηκε με μεγάλες προσωπικότητες όπως ο Στέλιος Καζαντζίδης. Ο Σεβαστάκης είναι ένα κομμάτι της ιστορίας του ελληνικού τραγουδιού.
Ο Άρης Γαρουφαλής
Γεννήθηκε στη Σάμο το 1942 και είναι σολίστ πιάνου. Εκτός από τις μουσικές σπουδές του, είναι πτυχιούχος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημiου Αθηνών. Ως σολίστ είχε συμπράξει με όλες τις συμφωνικές ορχήστρες και ορχήστρες δωματίου της Ελλάδας και με ορισμένες του εξωτερικού. Είχε δώσει πολλά ρεσιτάλ στην Ελλάδα και το Εξωτερικό. Έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία, μεταξύ άλλων και με το Βραβείο «Σπύρου Μοτσενίγου» για την όλη μουσική δραστηριότητά του.
Πολλές μεγάλες προσωπικότητες έχουν γεννηθεί στη Σάμο ή κατάγονται από αυτή. Η μουσική της παράδοση χαρακτηρίζεται από ευρύ «ρεπερτόριο» χορών και τραγουδιών, ενώ κάποιοι από τους μουσικούς της εκπροσώπους είναι ο Πυθαγόρας, ο Μανώλης Καλομοίρης, η Καίτη Γκρέυ, ο Κώστας Ρούκουνας, ο Οδυσσέας Μοσχονάς, ο Άρης Γαρουφαλής . Αναλυτικότερα:
Πυθαγόρας ο Σάμιος
Ήταν σημαντικός Έλληνας φιλόσοφος, μαθηματικός, γεωμέτρης και θεωρητικός της μουσικής. Γεννήθηκε το 570 στην Σάμο και ήταν ο θεμελιωτής πολλών επιστημών. Όσον αφορά τη μουσική, άκουγε την αρμονία των σφαιρών και θεωρείται ότι ο Πυθαγόρας είναι αυτός που «συστηματοποίησε την μουσική και την παρέδωσε στους μαθητές του ως το ανώτερο όλων των αγαθών». Η πρώτη μορφή εκπαίδευσης θεωρούσε ότι πρέπει να είναι η μουσική, που είχε την δύναμη θα θεραπεύει τις συμπεριφορές και τα πάθη του σώματος. Ως μουσικό όργανο χρησιμοποιούσε μόνο τη λύρα. Σιγοτραγουδώντας μαγικές λέξεις ή επιλεγμένους στίχους από τον Όμηρο ή τον Ησίοδο, κατάφερνε να θεραπεύσει τόσο τα ψυχικά πάθη όσο και τα σωματικά νοσήματα.
Κώστας Σεβαστάκης
Γεννήθηκε στη Σάμο το 1929. Με το κλαρίνο ασχολήθηκε επαγγελματικά στην Αθήνα, όταν υπηρετούσε τη στρατιωτική του θητεία. Συνεργάστηκε με πολλούς τραγουδιστές, όχι μόνο του Δημοτικού αλλά και του λαϊκού, ακόμα και του ελαφρού τραγουδιού, αφού έπαιζε και σαξόφωνο. Το 1955 μετανάστευσε στην Αμερική όπου συνεργάστηκε με μεγάλες προσωπικότητες όπως ο Στέλιος Καζαντζίδης. Ο Σεβαστάκης είναι ένα κομμάτι της ιστορίας του ελληνικού τραγουδιού.
Ο Άρης Γαρουφαλής
Γεννήθηκε στη Σάμο το 1942 και είναι σολίστ πιάνου. Εκτός από τις μουσικές σπουδές του, είναι πτυχιούχος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημiου Αθηνών. Ως σολίστ είχε συμπράξει με όλες τις συμφωνικές ορχήστρες και ορχήστρες δωματίου της Ελλάδας και με ορισμένες του εξωτερικού. Είχε δώσει πολλά ρεσιτάλ στην Ελλάδα και το Εξωτερικό. Έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία, μεταξύ άλλων και με το Βραβείο «Σπύρου Μοτσενίγου» για την όλη μουσική δραστηριότητά του.
